Plan S: Yayınlara açık erişim devrimi

Plan S neden ortaya çıktı?

Araştırmacıların karşılaştıkları en büyük zorluklardan birisi de literatürdeki bilimsel yayınlara ulaşamamasıdır. Bu sorunun oluşmasındaki en büyük sıkıntı ise yayıncıların bilimsel yayınlara erişimi için ödeme talep etmeleridir.

Düşünün ki bir araştırmacı kamu fonları ile bir araştırma yapıyor ve bu araştırmasını uluslararası bir dergide bilimsel yayın olarak diğer araştırmacılara sunuyor. Ancak bu dergi diğer araştırmacıların okuyabilmesi için ücret istiyor.

Üniversiteler de araştırmacılarını mağdur etmemek adına bu dergilere yıllık ücret ödemesi yapıyor. Dolayısıyla her sene milyar dolarlar seviyesindeki bu endüstri gün geçtikte büyüyor.

Bu sorunu gören Avrupa Komisyonu ve Avrupa Araştırma Konseyi tarafından desteklenen 11 Science Europe Üye Kuruluşu, 2018 yılında, coAlition S‘yi oluşturdu ve tam Açık Erişime (Open Access) geçişi hızlandırmak için bir girişim olan Plan S’yi başlattı.

2020’de başlaması planlanan bu oluşum detayları düzeltilmek üzere ertelendi. İlkeler üzerinde çok fazla fikir ayrılığının ardından, proje resmi olarak 2021’de başladı ve 25 finansman ajansı benzer açık erişim yetkileri verdi.

Plan S nedir?

Plan S, coAlition S kuruluşlarından araştırma fonu alan kişilerin, ortaya çıkan yayınları derhal (ambargo olmadan) ve açık lisanslar altında, ya kaliteli Açık Erişim platformlarında veya dergilerde ya da gerekli koşulları karşılayan açık veri havuzlarında derhal yayınlamasını gerektirmektedir.

Science Europe, Üye Kuruluşlarını Plan S’nin uygulanmasında desteklemeye devam etmekte ve coAlition S’nin çok sayıda paydaş ve araştırma topluluğu tarafından desteklenen küresel bir harekete dönüşmesine aktif olarak katkıda bulunmaktadır.

Neden Açık Erişim?

Kamu tarafından finanse edilen araştırma sonuçlarının, bunları kullanmak isteyenlere mümkün olduğunca geniş bir şekilde sunulması amaçlanmaktadır. Böylece bilimsel yayınlara açık erişim, araştırmayı ve toplumun araştırma sonuçlarını kullanılması teşvik edilecektir. Açık erişim, araştırmacılara, iş dünyasına ve geniş kitlelere hızla kullanabilecekleri en güncel bilgilere erişim sağlayacaktır.

Plan S bu sebeplerle bilginin paylaşılması ve yayılmasını daha adil şekilde gerçekleştirmeyi amaçlamaktadır.

Plan S’i destekleyen kuruluşlar

Plan S’yi onaylayan ve uygulanması üzerinde ortaklaşa çalışan kuruluşlar arasında,

Ulusal fon sağlayıcılar olarak;

• The South African Medical Research Council (SAMRC)
• Austrian Science Fund (FWF)
• Academy of Finland
• The French National Research Agency (ANR)
• Science Foundation Ireland
• National Institute For Nuclear Physics
• Luxemburg National Research Fund
• The Dutch Research Council (NWO)
• The Research Council of Norway
• National Science Centre Poland
• Slovenian Research Agency
• FORTE, Swedish Research Council for Health, Working Life and Welfare
• FORMAS, Swedish Research Council for Sustainable Development
• UK Research and Innovation
• The National Science and Technology Council (NSTC), Zambia
• The Higher Council for Science and Technology
• Vinnova
• Fundação para a Ciência e a Tecnologia
• Fonds de recherche du Québec (FRQ)

Hayırsever ve uluslararası fon sağlayıcılar ve araştırma kuruluşları olarak

• Wellcome
• Bill & Melinda Gates Foundation
• World Health Organization (WHO)
• Special Programme for Research and Training in Tropical Diseases (TDR)
• Aligning Science Across Parkinson’s (ASAP)
• Howard Hughes Medical Institute
• Templeton World Charity Foundation, Inc (TWCF)

Avrupalı fon sağlayıcılar olarak da

• European Commission

yer almaktadır.

Plan S İlkeleri

Plan S girişiminin ilkeleri coAlition S tarafından şu şekilde açıklanmaktadır:

“2021 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere, ulusal, bölgesel ve uluslararası araştırma konseyleri ve finansman kuruluşları tarafından sağlanan kamu veya özel hibeler tarafından finanse edilen araştırma sonuçlarına ilişkin tüm bilimsel yayınlar, Açık Erişim Dergilerinde, Açık Erişim Platformlarında yayınlanmalı veya derhal ambargo olmadan Açık Erişim Depoları aracılığıyla hazırlanmalıdır.”

Bununla birlikte

1. Yazarlar veya kurumları, yayınlarının telif hakkını elinde tutar. Berlin Deklarasyonu tarafından tanımlanan gereklilikleri yerine getirmek için tüm yayınlar açık bir lisans, tercihen Creative Commons Attribution lisansı (CC BY) altında yayınlanmalıdır.
2. Fon Sağlayıcılar, yüksek kaliteli Açık Erişim dergilerinin, Açık Erişim platformlarının ve Açık Erişim havuzlarının sağlaması gereken hizmetler için sağlam kriterler ve gereksinimler geliştirecektir.
3. Yüksek kaliteli Açık Erişim dergilerinin veya platformlarının henüz mevcut olmadığı durumlarda, Fon Sağlayıcılar koordineli bir şekilde, uygun olduğunda bunları kurmak ve desteklemek için teşvikler sağlayacaktır; gerektiğinde Açık Erişim altyapıları için de destek sağlanacaktır.
4. Geçerli olduğu durumlarda, Açık Erişim yayın ücretleri, bireysel araştırmacılar tarafından değil, Fon Sağlayıcılar veya araştırma kurumları tarafından karşılanır; tüm araştırmacıların çalışmalarını Açık Erişim yayınlayabilmesi gerektiği kabul edilmektedir.
5. Fon Sağlayıcılar, Açık Erişim dergileri ve platformları için iş modellerinin çeşitliliğini desteklemektedir. Açık Erişim yayın ücretleri uygulandığında, verilen yayın hizmetleriyle orantılı olmalı ve bu tür ücretlerin yapısı, piyasayı ve fon sağlayıcıları potansiyel standartlaştırma ve ücret ödemelerinin sınırlandırılması konusunda bilgilendirmek için şeffaf olmalıdır.
6. Fon Sağlayıcılar, hükümetleri, üniversiteleri, araştırma kuruluşlarını, kütüphaneleri, akademileri ve bilgili toplumları, özellikle şeffaflığı sağlamak için stratejilerini, politikalarını ve uygulamalarını uyumlu hale getirmeye teşvik eder.
7. Yukarıdaki ilkeler tüm bilimsel yayın türleri için geçerli olacaktır, ancak monograflar ve kitap bölümleri için Açık Erişime ulaşma zaman çizelgesinin daha uzun olacağı ve ayrı ve uygun bir süreç gerektirdiği anlaşılmaktadır.
8. Fon Sağlayıcılar, “hibrit” yayıncılık modelini desteklememektedir. Ancak, açıkça tanımlanmış bir zaman çerçevesi içinde tam Açık Erişime geçiş yolu olarak ve yalnızca dönüştürücü düzenlemelerin bir parçası olarak, Fon Sağlayıcılar bu tür düzenlemeleri finansal olarak desteklemeye katkıda bulunabilirler.
9. Fon Sağlayıcılar, uyumu izleyecek ve uygun olmayan yararlanıcılara/hibe alanlara yaptırım uygulayacaktır.
10. Fon Sağlayıcılar, fon kararları sırasında araştırma çıktılarını değerlendirirken, çalışmanın esas değerine değer vereceklerini ve yayın kanalını, etki faktörünü (veya diğer dergi ölçütlerini) veya yayıncıyı dikkate almayacağını taahhüt eder.

Plan S ilkeleri ve uygulama kılavuzunu PDF formatında incelemek isterseniz tıklayınız.

Henüz çiçeği burnunda bu girişimin etkileri ileride nasıl tepkiler doğuracağı henüz kestirilemese de akademik camia için oldukça önemli bir gelişme diyebiliriz.

Hem bilimsel yayın kabulü için hem de kabul almış yayınların diğer araştırmacıların okuması için ücret talep eden büyük yayın şirketlerine oldukça büyük bir darbe indirilmiş olacak.

Henüz ülkemizde daha yeni yeni konuşulmaya başlanan bu girişim için nasıl bir yol izleneceği de merak konusu.

Plan S hakkındaki görüşlerinizi yorum kısmına yazabilirsiniz.

Bilgi paylaştıkça çoğalır.